قانون عرضه و تقاضا

یکی از سؤالات اساسی که در اقتصاد مطرح می شود این است که چگونه قیمت کالاها و عوامل تولید تعیین می گردد. چرا برخی از آنها ارزان و بعضی دیگر گران هستند. برای ساده کردن موضوع، چگونگی تعیین قیمت کالاها را مورد بررسی قرار می دهیم. این تحلیل را می توان در مورد قیمت عوامل تولید نیز کم و بیش به کار گرفت. به علاوه فرض می کنیم که در بازار، رقابت کامل حاکم است. بعداً نیز مفصلاً راجع به بازار رقابت کامل و انواع دیگر بازار صحبت خواهیم کرد.
به طور خلاصه می توان گفت بازار رقابت کامل، بازاری است که در آن تعداد زیادی فروشنده، کالای مشابه ای را به تعداد زیادی خریدار عرضه می کنند. گفتیم که بازار در محاورات روزمره به منطقه ای خاص اطلاق می گردد که در آن کالاها مبادله می شوند. ولی از نظر اقتصادی هرگاه مبادله ای (خرید و فروش) انجام شود، نوعی بازار به وجود آمده است.
قیمت در بازار به وسیله عرضه و تقاضا تعیین می شود. آلفرد مارشال، اقتصاددان انگلیسی، عرضه و تقاضا را به دو تیغه قیچی تشبیه می کند که برای بریدن پارچه لازم هستند. او معتقد است عرضه و تقاضا مانند دو تیغه قیچی عمل کرده و با کمک یکدیگر، قیمت کالاها در بازار را تعیین می کنند. عرضه منعکس کننده شرایط کمیابی و تقاضا بیان کننده خواسته ها و نیازهای افراد می باشد. اگر کالایی کمیاب باشد ولی کسی تمایل برای اکتساب آن نداشته باشد واضح است که آن کالا نمی تواند قیمتی داشته باشد.
از طرف دیگر اگر کالایی مورد تقاضا واقع شود ولی به وفور در دسترس باشد (مثل هوا) قیمت آن صفر است. کالایی که عرضه آن در مقایسه با تقاضا برای آن، کمیاب است دارای قیمتی بیش از صفر می باشد.
بنابراین در می یابیم که قیمت کالا به وسیله تقاضا و عرضه برای آن کالا تعیین می شود. به عبارت دیگر تقاضا و عرضه عوامل تعیین کننده قیمت کالا هستند. بدین ترتیب لازم است جهت اطلاع از چگونگی تعیین قیمت کالا، ابتدا مفاهیم تقاضا و عرضه را مورد بررسی بیشتری قرار دهیم.

- تقاضا

حال ببینیم تقاضا که یکی از عوامل تعیین کننده قیمت در بازار است در اقتصاد به چه معنی است. معمولاً در اقتصاد، تقاضا به جدولی اطلاق می شود که در آن مقادیر مختلفی از یک کالا که مصرف کنندگان حاضرند با قیمت های گوناگون خریداری کنند، نشان داده شده است. جدول 1، جدول فرضی تقاضای مصرف کننده الف را برای کالای برنج نشان می دهد.

مقدار تقاضا در هفته	قیمت به ازاء هر کیلوگرم
10 20 35 55 80	5 4 3 2 1

جدول مذکور رابطه بین قیمت برنج و مقداری از آن که به وسیله مصرف کننده ی الف مورد تقاضا واقع می شود را نشان می دهد. مصرف کننده وقتی برای به دست آوردن کالایی تقاضا دارد که بتواند قیمت آن را نیز پرداخت. اگر مصرف کننده تمایل به خرید کالایی داشته باشد ولی قادر به پرداخت آن نباشد، در حقیقت تقاضای او در بازار در نظر گرفته نمی شود و در واقع نمی تواند تقاضایی برای اکتساب کالا داشته باشد. در جدول فوق مشاهده می گردد که چنانچه قیمت برنج در بازار هر کیلو 5 ریال باشد، مصرف کننده حاضر و قادر است 10 کیلو از آن را خریداری کند. اگر قیمت به 4 ریال کاهش پیدا کند، او 20 کیلو خریداری می کند.
تنها براساس جدول تقاضای مصرف کننده الف نمی توان قیمت برنج را در بازار تعیین کرد. همان گونه که در ابتدا گفته شد قیمت به وسیله تقاضا و عرضه در بازار تعیین می شود.
توجه کنید که در جدول تقاضا بایستی محدوده ی زمانی که در آن مقادیر مختلف کالا با قیمت های گوناگون تقاضا واقع می شود، معین باشد. مثلاً می گوئیم اگر قیمت هر کیلو برنج 5 ریال باشد، در هفته (در روز یا در ماه و...) مقدار 10 کیلو تقاضا می شود.

1- قانون تقاضا

خصیصه اساسی تقاضا را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:
وقتی که قیمت کالایی کاهش پیدا کند، تقاضا برای آن افزایش می یابد، یا وقتی که قیمت کالایی افزایش پیدا کند تقاضا برای آن کاهش می یابد. به طور خلاصه می توان گفت که رابطه معکوسی بین قیمت و مقدار تقاضا در بازار وجود دارد. اقتصاددانان به این رابطه معکوس بین قیمت و مقدار تقاضا، قانون تقاضا می گویند.

2- منحنی تقاضا

رابطه معکوس بین قیمت و مقدار تقاضا را می توان در دستگاه مختصات دو بعدی به صورت منحنی تقاضا نشان داد. در دستگاه مختصات، مقدار تقاضا را بر روی محور Xها و قیمتهای مختلف کالا را بر روی محور Yها در نظر می گیریم. در جدول 1 دیدیم که مصرف کننده ی الف به ازاء قیمت های مختلف، مقادیر مختلفی از کالا را تقاضا می کند. هر مجموعه از قیمت و مقدار مربوطه، نقطه ای را در دستگاه مختصات تعیین می کنند. اگر نقاط مذکور را که با مجموعه های مختلف قیمت و مقدار به دست آمده اند به هم وصل کنیم، منحنی ای ایجاد می شود که آن را منحنی تقاضا نامند.
در شکل 1، منحنی تقاضای مصرف کننده ی الف رسم شده است.
چون رابطه ی معکوس بین قیمت و مقدار تقاضا وجود دارد، شیب منحنی نزولی و به سمت راست است. رابطه بین قیمت و مقدار تقاضا را می توان از جدول تقاضا و یا منحنی تقاضا تعیین کرد.
تابع تقاضا را می توان به صورت Q=f (p) نوشت. Q مقدار تقاضا و p قیمت کالا است. البته مقدار تقاضا تابع متغیرهای دیگری چون درآمد و سلیقه مصرف کننده و قیمت کالاهای جانشین است که در این جا از ذکر بیشتر آنها خودداری می شود. (1)

3- تقاضای فرد و تقاضای بازار

تاکنون تقاضای مصرف کننده ی «الف» برای برنج را بررسی کردیم و منحنی مربوطه را رسم نمودیم. در حقیقت در بازار، مصرف کنندگان زیادی وجود دارند که می توانند متقاضی خرید برنج باشند (شرایط بازار رقابت کامل را به یاد بیاورید- تعداد بی شمار مصرف کننده). مصرف کننده ی «ب» هم به ازاء قیمت های مختلف در بازار، مقادیر گوناگونی را تقاضا می کند که قطعاً با مقادیری که مصرف کننده ی «الف» تقاضا داشت، اختلاف دارند. جدول 2، تقاضای مصرف کننده ی «ب» برای برنج را نشان می دهد.
حال اگر مصرف کننده ی دیگری مثل مصرف کننده ی «ج» را در نظر بگیریم، می توانیم مقادیر تقاضای او را نیز به ازاء قیمت های مختلف تعیین کنیم.

مقدارتقاضا در هفته	قیمت به ازاء هر کیلوگرم
12 23 39 60 87	5 4 3 2 1

با فرض اینکه در بازار فقط 3 مصرف کننده وجود دارد، با جمع مقادیر تقاضای آنها به ازاء قیمت های مختلف، تقاضای بازار به دست خواهد آمد. جدول 3 مقادیر تقاضای افراد «الف»، «ب»، «ج» و مجموع تقاضای آنها که تقاضای بازار است را به ازاء قیمت های مختلف نشان می دهد.

 

قیمت ریال	تقاضای الف کیلوگرم	تقاضای ب کیلوگرم	تقاضا ج کیلوگرم	جمع تقاضای بازار
5 4 3 2 1	10 20 35 55 80	12 23 39 60 87	8 17 26 39 54	30 60 100 154 221

اگر قیمت هر کیلو برنج 5 ریال باشد، در بازار مجموعا 30 کیلوگرم تقاضا می شود (مجموع تقاضای مصرف کنندگان در بازار). اگر قیمت کاهش پیدا کند، مقدار تقاضا افزایش می یابد. رابطه ی معکوس که بین قیمت و مقدار تقاضای یک مصرف کننده وجود دارد، در بازار نیز صاق است. منحنی تقاضای بازار را می توان با جمع افقی منحنی های تقاضای مصرف- کنندگان به ازاء قیمت های مختلف به دست آورد. در شکل 2، ابتدا منحنی های تقاضای سه مصرف کننده را رسم کرده و سپس مقادیر تقاضای آنها را به ازاء قیمت های مختلف بر روی دستگاه مختصات دیگری تعیین کرده و نقاط به دست آمده را به هم وصل می کنیم. از وصف نقاط مذکور به یکدیگر، منحنی تقاضای بازار برای برنج به دست می آید. منحنی تقاضای بازار نشان می دهد که به ازاء قیمت های مختلف به طور کلی در بازار چه مقدار تقاضا می شود. (2)
گفتیم که در بازار رقابت کامل تعداد زیادی مصرف کننده (تقاضا کننده) وجود دارد. بنابراین برای به دست آوردن تقاضا در این بازار بایستی مقدار تقاضای تعداد بیشماری مصرف کننده را به ازاء قیمت های مختلف با هم جمع کرد.
برای به دست آوردن تقاضای بازار می توانیم مثال ساده دیگری را نیز ارائه دهیم. فرض کنیم که فقط تقاضا کننده «الف» وجود دارد و تعداد تقاضا کنندگان در بازار نیز 200 نفر می باشد که تقاضای همگی به ازاء قیمت های مختلف مشابه مقدار تقاضا کننده «الف» است. در این صورت جدول تقاضای بازار به شکل زیر خواهد بود (جدول 4).

قیمت	تقاضای یک نفر در هفته (الف)	تعداد تقاضا کنندگان	مقدار کل تقاضا در بازار
5 4 3 2 1	10 20 35 55 80	200 200 200 200 200	2000 4000 7000 11000 16000

عرضه

حال عرضه را مورد بررسی قرار می دهیم. عرضه نیز شبیه تقاضا از طریق جدولی نشان داده می شود (جدول عرضه) که در آن مقادیر مختلف عرضه یک کالا به ازای قیمت های مختلف آن کالا تعیین شده اند. جدول زیر را به نظر بگیرید (جدول 5).

مقدار عرضه در هفته	قیت به ازاء هر کیلوگرم
60 50 35 20 5	5 4 3 2 1

به طوری که در جدول فوق مشاهده می شود، چنانچه قیمت هر کیلو برنج در بازار، 1 ریال باشد، تولید کننده ی الف مقدار 5 کیلو در هفته برنج عرضه می کند. مقدار عرضه تولید کننده با افزایش قیمت برنج در بازار اضافه می شود و در صورتی قیمت به 5 ریال برای هر کیلو افزایش یابد، مقدار عرضه تولید کننده نیز به 60 کیلوگرم در هفته افزایش خواهد یافت.

1- قانون عرضه

اکنون با این مقدمه راجع به عرضه، می توانیم قانون عرضه را به شرح ذیل بیان کنیم:
قانون عرضه بیانگر این واقعیت است که بین مقدار عرضه یک کالا و قیمت آن رابطه مستقیمی وجود دارد. بدین معنی که اگر قیمت کالا افزایش یابد مقدار عرضه آن کالا نیز افزایش می یابد و بالعکس.

2- منحنی عرضه

رابطه مستقیم بین قیمت و مقدار عرضه را نیز می توان در دستگاه مختصات دو بعدی به صورت منحنی عرضه نشان داد. منحنی عرضه را به همان طریق که در مورد رسم منحنی تقاضا عمل شد، رسم می کنیم.
توجه کنید که روی محور Xها مقدار عرضه و روی محور Yها قیمت کالا در نظر گرفته می شود. شکل 3 منحنی عرضه تولید کننده ی الف را نشان می دهد.

3- عرضه تولید کننده و عرضه بازار

همانطوری که تقاضای بازار از مجموع تقاضای انفرادی به دست می آمد، عرضه بازار را نیز می توان از جمع عرضه یکایک تولید کنندگان به دست آورد. چنانچه در بازار فقط یک تولید کننده وجود داشته باشد در این صورت منحنی عرضه تولید کننده الف که در مورد قبل رسم گردید همان منحنی عرضه بازار خواهد بود.
حال اگر فرض کنیم که به ازاء قیمت های مختلف به عنوان مثال تعداد 200 تولید کننده (عرضه کننده) برنج در بازار وجود خواهد داشت که همگی به ازای قیمت های مختلف مقادیر مساوی تولید کننده الف را به بازار عرضه می کنند، در این صورت جدول و منحنی عرضه بازار به صورت زیرخواهد بود (جدول 6 و شکل 4).

قیمت ریال	مقدار تولید یک تولید کننده	تعداد تولیدکنندگان	مقدار کل تولید
5 4 3 2 1	60 50 35 20 5	200 200 200 200 200	12000 10000 7000 4000 1000

قیمت تعادل در بازار، مکانیسم قیمت ها

اکنون با اطلاع از چگونگی عرضه و تقاضا برای یک کالا در بازار (در این مثال، برنج) می توانیم قیمت آن را تعیین کنیم. برای این کار با فرض وجود رقابت کامل، منحنی های عرضه تقاضا برای برنج را براساس جدول7 در یک دستگاه مختصات رسم می کنیم (شکل 5).
به طوری که ملاحظه می شود نقطه تعادل که محل برخورد منحنی های عرضه و تقاضای برنج است، نقطه E می باشد که در این نقطه عرضه کنندگان و تقاضا کنندگان به ازاء قیمت هر کیلو 3 ریال برای برنج، مقدار 7000کیلو در هفته، عرضه و تقاضا می کنند. چنانچه قیمت 4 ریال باشد به میزان 6000کیلوگرم اضافه عرضه به وجود می آید و چنانچه قیمت 2ریال تعیین شود 7000کیلوگرم اضافه تقاضا وجود دارد. اضافه عرضه و اضافه تقاضا باعث می شود که قیمت به حالت قیمت تعادل سوق داده شود (جدول 7).

قیمت	مقدار عرضه	مقدار تقاضا	اضافه تقاضا یا اضافه عرضه
5	12000	2000	10000
4	10000	4000	6000
3	7000	7000	0
2	4000	11000	7000
1	1000	16000	15000

نقطه E بدین جهت نقطه تعادل است که در قیمت 3ریال، هر دو گروه عرضه کنندگان و تقاضاکنندگان مایلند مقدار ثابت 7000کیلوگرم را در بازار عرضه و تقاضا نمایند. (3)
قیمت 3= P را قیمت در حال تعادل می نامند چون به ازاء هر قیمتی بالاتر از 23 ریال، اضافه عرضه به وجود می آید. اضافه عرضه در بازار باعث پائین آمدن قیمت می شود و لذا دوباره قیمت به حالت تعادل پایدار یعنی 3= P کاهش می یابد. همچنین به ازاء قیمتهای پائین تر از 3= P اضافه تقاضا به وجود می آید که موجب افزایش قیمت تا سطح 3= P می گردد. این گونه تحلیل را در بازار مکانیسم قیمت ها گویند.
در دنباله این مبحث، چگونگی تغییر مکان و انتقال منحنیهای تقاضا و عرضه و همچنین موقعیت جدید تعادل در نتیجه ی این تغییرات را مورد تحلیل قرار خواهیم داد.

1- تغییرات تقاضا (انتقال منحنی تقاضا)

منحنی تقاضا برای فرد «الف» در شکل 1 را با این فرض رسم کردیم که فقط قیمت کالا تغییر کند و سایر شرایط (سایر عوامل تعیین کننده تقاضا) از قبیل درآمد و سلیقه مصرف کننده ثابت بماند. اگر فرض کنیم که با ثابت ماندن قیمت در هر سطحی، درآمد فرد افزایش پیدا کند، در این صورت مصرف کننده می تواند مقدار تقاضای خود را به ازاء قیمتهای مختلف افزایش دهد. این امر موجب تغییر مکان یا انتقال منحنی تقاضا به سمت راست یعنی از 1D1 D به D2 D2 می شود (شکل 6).
در این صورت می گوئیم افزایش تقاضا در نتیجه افزایش درآمد به وجود آمده است. بدیهی است چنانچه درآمد کم شود، منحنی تقاضا به سمت چپ انتقال پیدا می کند. حال ببینیم که تغییر در منحنی تقاضا چه تأثیری در نقطه تعادل و قیمت تعادل دارد. فرض کنیم که قیمت تعادل در بازار قیمتp1 در شکل 7 باشد. حال اگر منحنی از1D1 D به D2 D2 تغییر محل دهد، موقعیت تعادل ازE1 بهE2 نقل مکان پیدا کرده و قیمت و مقدار تعادل نیز به p2وq2 تغییر می یابد.
توضیحاً اضافه می شود اگر قیمت یک کالا تغییر کند مقدار تقاضا بر روی منحنی تقاضا تغییر می یابد در حالی که اگر سایر عوامل تعیین کننده تقاضا مثل درامد و سلیقه مصرف کننده تغییرنماید، منحنی تقاضا به سمت چپ و یا راست تغییر مکان می دهد.

2- تغییرات عرضه (انتقال منحنی عرضه)

به همان ترتیبی که در مورد منحنی تقاضا گفته شد منحنی عرضه می تواند به دلیل تغییرات سایر عوامل تعیین کننده عرضه غیر از قیمت مثلاً افزایش و یا کاهش هزینه های تولید، تغییر مکان دهد. این امر در شکل 8 نشان داده شده است.
تغییر مکان و انتقال منحنی عرضه نیز می تواند باعث تغییر در قیمت و مقدار تعادل در بازار شود. دانشجو می تواند برای تمرین، منحنی های مربوطه را قبل و بعد از تغییر عرضه رسم و قیمت ها و مقادیر در حال تعادل در بازار را به دست آورد.
در این جا نیز اگر قیمت کالا تغییر کند باعث تغییر مقدار عرضه بر روی منحنی عرضه می گردد در حالی که اگر سایر عوامل تعیین کننده عرضه مثل هزینه تولید تغییر کند، منحنی عرضه به سمت چپ و یا راست انتقال پیدا می کند. بدیهی است چنانچه منحنی های عرضه و تقاضا همزمان با یکدیگر به سمت چپ یا راست انتقال پیدا کنند، موقعیت تعادل تغییر خواهد کرد.

پی نوشت ها :

1- برای اطلاع از سایر عوامل تولید کننده ی تقاضا و موضوع تقاضا از نظر ریاضی مراجعه کنید به اقتصاد خرد- دکتر طهماسب محتشم دولتشاهی، تهران 1370
2- بدیهی است از طریق مجموعه های قیمت و مقدار در بازار می توان مستقیماً منحنی تقاضا در بازار را رسم کرد.
3- به همین ترتیب 7000کیلوگرم را مقدار در حال تعادل در بازار نامند.

منبع مقاله :
محتشم دولتشاهی طهماسب (1390) مبانی علم اقتصاد: اقصاد خرد، اقتصاد کلان تهران: چاپ سی و یکم، ویراست ششم (1390)